Ένα μήνυμα για την ισότητα των φύλων από το Πολύκεντρο Βουκολιών του Δήμου Πλατανιά
Εκδηλώσεις του Δήμου Πλατανιά με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα για την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών – 25-11-2022
Ξενάγηση της Δρ. Αλεξάνδρας Κουρουτάκη, ιστορικού τέχνης
Φίλες και φίλοι,
Σήμερα, στο κλείσιμο της έκθεσης “ΓΑΛΑΖΙΕΣ ΚΥΡΙΕΣ” του Κώστα Σπανάκη, θα επιχειρήσουμε να συνδέσουμε το 1ο μέρος της ξενάγησης στα έργα της έκθεσης, με το επίκαιρο θέμα του εορτασμού της Παγκόσμιας Ημέρας για την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών. Στο 2ο μέρος, θα αναφερθώ συνοπτικά στο καλλιτεχνικό ιδίωμα του Κ. Σπανάκη, στην pop αισθητική των έργων του και στις επιρροές που έχει δεχθεί από τον χώρο της τέχνης.
Η ξενάγηση εντάσσεται στο πλαίσιο των δράσεων του Δήμου Πλατανιά που αποσκοπούν στην ουσιαστική προώθηση της έννοιας της ισότητας, στην εξάλειψη του φαινομένου της βίας κατά των γυναικών, και κυρίως στη μεγαλύτερη δυνατή ευαισθητοποίηση του κοινού στα ζητήματα αυτά, που δυστυχώς συνεχίζουν να ταλανίζουν την κοινωνία μας, όπως και όλες τις σύγχρονες κοινωνίες.
Και το μήνυμα περί ισότητας των φύλων θα περάσει εν προκειμένω μέσω της τέχνης, καθώς η σειρά ΓΑΛΑΖΙΕΣ ΚΥΡΙΕΣ του Κ. Σπανάκη εμπνέεται εμφανώς από τη Μινωική τέχνη. Ο ζωγράφος ανάγει τις σύγχρονες ΓΑΛΑΖΙΕΣ ΚΥΡΙΕΣ του σε σύμβολα αναφοράς σε ένα θαυμαστό πολιτισμό, τον αρχαιότερο ευρωπαϊκό πολιτισμό της λεγόμενης εποχής τού χαλκού που τίμησε τη γυναίκα, της επέτρεψε την ισότιμη με τους άνδρες συμμετοχή σε δρώμενα και τελετές και τη λάτρεψε ως θεά.
Στο πλαίσιο της ξενάγησης θα σχολιάσουμε επιλεγμένα έργα της έκθεσης και θα αναδείξουμε τις πηγές έμπνευσής του ζωγράφου: αρχαιολογικά ευρήματα (νωπογραφίες, ειδώλια, παραστάσεις σε σφραγιστικά δαχτυλίδια) που αποτελούν τους πιο αδιάψευστους μάρτυρες ενός «εκπληκτικού πολιτισμικού παραδόξου». Αναφέρομαι στην προνομιακή θέση της γυναίκας στην κοινωνία και στη θρησκεία της Μινωικής Κρήτης. Σύμφωνα με τον Eugene Hirschfeld, «Στο Μινωικό πολιτισμό οι γυναίκες ήταν ίσες με τους άνδρες & ελεύθερες[1]». Αποτέλεσμα μιας λανθάνουσας μητριαρχικής μορφής κοινωνικής οργάνωσης; Είναι γεγονός πάντως πως στη Μινωική Κρήτη, οι γυναίκες απολάμβαναν περισσότερες ελευθερίες και προνόμια από ότι συνηθιζόταν σε άλλους σύγχρονους πολιτισμούς.
- Ελαιογραφία: «Γαλάζιες κυρίες»
Θα ξεκινήσω την ξενάγηση μου με τις «Γαλάζιες κυρίες», το έργο που επιλέχθηκε γα την αφίσα της έκθεσης, με τρεις αιθέριες νεαρές Μινωίτισσες που απεικονίζονται ως αεροσυνοδοί. Με ευρηματικό τρόπο, ο Σπανάκης, δανείζεται στοιχεία από τον τρόπο απόδοσης της ανθρώπινης μορφής στις μινωικές τοιχογραφίες. Ο εικονιστικός τύπος διατηρεί τις συμβάσεις της Μινωικής τέχνης: το κεφάλι των γυναικών αποδίδεται προφίλ και το στήθος, κατενώπιον.
Οι σύγχρονες ΓΑΛΑΖΙΕΣ ΚΥΡΙΕΣ διατηρούν τον ιδεώδη τύπο της γυναικείας καλλονής στη Μινωική εποχή: την κομψή εμφάνιση, τα αμυγδαλωτά μάτια, τα βαμμένα κόκκινα χείλη, τα τοξωτά φρύδια, την περίτεχνη μινωική κόμμωση, την πλούσια κόμη. Με τα μαλλιά μαζεμένα και στολισμένα να πέφτουν με χάρη σε μπούκλες στο μέτωπο και στους ώμους. Οι μορφές διαθέτουν πλαστικότητα στην κίνηση.
Συχνά, οι σύγχρονες Γαλάζιες Κυρίες στα έργα του Κώστα Σπανάκη παρουσιάζονται ως εργαζόμενες: αεροσυνοδοί, γραμματείς, σοφερίνες, χορεύτριες, μουσικοί, κλπ. Και αυτό δεν είναι τυχαίο. Όπως φαίνεται από τα αρχαιολογικά ευρήματα, οι γυναίκες του Μινωικού πολιτισμού πρόσφεραν πολύτιμες υπηρεσίες στην κοινωνική και θρησκευτική ζωή του νησιού, ως ιέρειες αλλά και ως εργαζόμενες στα ανάκτορα, στα εργαστήρια, τόσο στην πόλη όσο και στους αγροτικούς οικισμούς. Στη Μινωική εποχή, η γυναίκα εργαζόταν στα διαμερίσματα των ανακτόρων και των οικιών, στα υφαντήρια και στα εργαστήρια των μεγάρων.
Με ευρηματικό τρόπο, ο Σπανάκης αναδεικνύει μέσα από τις «Γαλάζιες κυρίες» του, τον δυναμικό και διεκδικητικό ρόλο της προϊστορικής Μινωίτισσας αλλά και σύγχρονης γυναίκας στους εργασιακούς χώρους και στην κοινωνική ζωή, ενώ παράλληλα τις ανάγει σε σύμβολα γοητείας και χάρης.
2. Ελαιογραφία: « Μινωικός γρύπας»
Το 2ο έργο που επιλέχθηκε για την ξενάγηση, παρουσιάζει μια νεαρή Μινωίτισσα να παίζει μουσική με την κιθάρα της και να τραγουδάει, δίπλα σε ένα βασιλικό γρύπα. Ένα μυθικό, υβριδικό ον, με σώμα λιονταριού, κεφάλι και φτερά αετού και φιδίσια ουρά. Ο γρύπας είναι σύμβολο συνδεδεμένο με τη Μινωική Κρήτη. Είναι ευρέως γνωστή η μινωική τοιχογραφία, στην κύρια αίθουσα του θρόνου, στο Μινωικό ανάκτορο, με δύο άπτερους γρύπες που απεικονίζονται δεξιά και αριστερά του θρόνου. Η μικτή μορφή του γρύπα συμβολικά παραπέμπει στη βασιλική και στη θεία ισχύ.
Γιατί ο ζωγράφος αποφασίζει να συνδέσει τη Μινωίτισσα με τη συμβολική μορφή του γρύπα; Μήπως διότι, σε αυτόν τον πολιτισμό, στο πλαίσιο μιας μητριαρχικής κοινωνίας, ήταν πιθανόν η γυναίκα να είχε συμμετοχή στη διοίκηση; Οι γυναίκες στη Μινωική Κρήτη, δεν βρέθηκαν αντιμέτωπες με αντιλήψεις που θα τις εμπόδιζαν να κατακτήσουν υψηλά δημόσια αξιώματα, ενδεχομένως και το αξίωμα της βασίλισσας. Ο John Younger που μελέτησε τον ρόλο των γυναικών στην αρχαιότητα, αναφέρει πως «οι γυναίκες της Μινωικής εποχής κατείχαν εξέχουσα θέση στην τέχνη, στη θρησκεία[2] και πιθανώς στη διοίκηση[3]»(Budin and Turfa, 2016).
Επίσης η βρετανίδα αρχαιολόγος Jacqetta Hawkes, στο βιβλίο της “Αυγή των Θεών: Μινωική και Μυκηναϊκή προέλευση της Ελλάδας” (1968), σημειώνει ένα εξαιρετικά σημαντικό στοιχείο, την απουσία σκηνών βίας ή πολέμων στη μινωική τέχνη, ένα γεγονός που βεβαιώνει μια μακρά περίοδο ειρήνης. Η Hawkes αναφέρει ότι στην Κρήτη “δεν υπήρχε σχεδόν κανένα ίχνος εκδηλώσεων ανδρικής υπερηφάνειας και απερίσκεπτης σκληρότητας, ούτε αγάλματα βασιλιάδων”. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η απουσία σκηνών βίας ενδεχομένως υποδηλώνει “ότι οι κάτοχοι των μινωικών θρόνων θα μπορούσαν να ήταν βασίλισσες”. [75-6][4].
Σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα με τον Eugene Hirschfeld, “η περίοδος ειρήνης δικαιολογεί την ισότητα των φύλων, καθώς η απουσία στρατιωτικής απειλής, έδινε πολύ μικρότερη ώθηση στην καλλιέργεια του αρχέτυπου του άνδρα πολεμιστή και, άρα, μεγαλύτερο ρόλο και σεβασμό στις γυναίκες [5]”. Όπως ήταν λογικό, ελλείψει μιας τάξης πολεμιστών και στο πλαίσιο μιας μακράς εσωτερικής σταθερότητας, τα δικαιώματα των γυναικών ήταν πιο σεβαστά από ότι στους περισσότερους πολιτισμούς της εποχής του χαλκού.
Αλλά και ο ιστορικός R. F. Willetts, στο βιβλίο του The Civilization of Ancient Crete, αναφέρει πως «η προφανής μετριοπάθεια της μινωικής αριστοκρατίας μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι « οι Μινωίτες δεν είχαν σκοπό να συνδέσουν τον βασιλιά με τους αθάνατους θεούς, όπως οι Αιγύπτιοι, ή και οι Μεσοποτάμιοι, αλλά μάλλον λάτρευαν την φύση με τον ιδιαίτερο τρόπο που την αντιμετώπιζαν. Από την άποψη αυτή, οι παραστάσεις που εξυμνούσαν τον βασιλιά ήταν περιττές [6]”.
Ο Μινωικός πολιτισμός συμβατικά φέρει το όνομα του μυθικού βασιλιά Μίνωα. Όμως, δεν υπάρχει καταγραφή για κάποιον μονάρχη με αυτό το όνομα, ή για οποιοδήποτε άλλο όνομα μονάρχη, άνδρα ή γυναίκα. Θεωρείται λοιπόν πως η ονομασία Μίνωας δεν ήταν όνομα βασιλιά, αλλά βασιλικός τίτλος, κάτι όπως οι Φαραώ της Αιγύπτου.
- Ελαιογραφία: “Minoan Fashion »
Ο 3ος πίνακας που επιλέχθηκε για σχολιασμό απεικονίζει μια νεαρή Μινωίτισσα να χορεύει δίπλα στον Ταύρο. Η εικονογραφία του Σπανάκη μας επιτρέπει να αναφερθούμε αφενός στη συμμετοχή της γυναίκας στις δημόσιες εκδηλώσεις και στο δρώμενο του χορού, αφετέρου στα ταυροκαθάψια, τις αθλοπαιδιές με τον ταύρο. Κομψή, με ολική φροντίδα καλλωπισμού, η Μινωίτισσα γυναίκα συμμετείχε σε δρώμενα σε δημόσιους χώρους, θεατρικούς και ιερά. H μουσική και ο χορός αποτελούσαν αναπόσπαστα συνοδευτικά στοιχεία της θρησκευτικής λατρείας. Και εκεί, η θέση της γυναίκας ήταν δεσπόζουσα.
Η κοινωνική ελευθερία της γυναίκας στη Μινωική εποχή και ο σπουδαίος λατρευτικός της ρόλος είναι εμφανής σε αρχαιολογικά ευρήματα. Γυναικείες μορφές σε σκηνή χορού, αναγνωρίζονται σε τοιχογραφικές διακοσμητικές παραστάσεις αλλά και σε μινωικά πήλινα ειδώλια, με μορφές κυρίως λάτρων και ιερειών που εικονοποιούν τη θεότητα. Αδιάψευστοι μάρτυρες της εξέχουσας θέσης της γυναίκας στη Μινωική θρησκεία και στην κοινωνική ζωή, είναι το πήλινο σύμπλεγμα γυναικείων μορφών που βρέθηκε στο Παλαίκαστρο Σητείας. Παριστάνει χορό γυναικών και γυναίκα μουσικό που παίζει λύρα. Είναι επίσης γνωστό το πήλινο σύμπλεγμα τεσσάρων χορευτριών σε σκηνή τελετουργικού χορού που βρέθηκε στην Αγία Τριάδα κοντά στη Φαιστό. Ανάμεσα στις γυναικείες μορφές βλέπουμε κέρατα Ταύρου.
Ο Σπανάκης εμπνέεται από τους χορούς των Μινωιτισσών που λάμβαναν χώρα στο πλαίσιο θρησκευτικών τελετών επίκλησης της θεότητας. Οι Μινωίτες καλούσαν τη θεά και εκείνη ερχόταν κατά την περίοδο της αφθονίας που αντιστοιχούσε με την άνοιξη και το καλοκαίρι. Οι Μινωίτες, τότε, με χορούς και θρησκευτικές τελετές, ευχαριστούσαν τη θεότητα για την άφιξη στη γη. Τις πληροφορίες αυτές αντλούμε από αρχαιολογικά ευρήματα όπως το σφραγιστικό χρυσό μινωικό δαχτυλίδι που απεικονίζει λατρευτικό χορό (1500 π.Χ.) από τον τάφο των Ισοπάτων κοντά στην Κνωσό. Ο λατρευτικός χορός, γινόταν στο πλαίσιο της τελετής των Επιφανίων της θεότητας. Η θεότητα ίσως εικονίζεται στο κέντρο, ενώ οι χορεύτριες ίσως εικονοποιούν τις ιέρειες. Τα χέρια τους βρίσκονται σε στάση ικεσίας.
Η συχνή παρουσία του ταύρου στην εικονογραφία του Σπανάκη δεν είναι τυχαία. Αφενός, διότι ο ταύρος ήταν ιερό ζώο στη Μινωική θρησκεία. Αφετέρου, διότι οι γυναίκες της Μινωικής Κρήτης έπαιρναν μέρος σε δημόσιες εκδηλώσεις και τελετές που περιλάμβαναν αγωνίσματα. Τα ταυροκαθάψια ήταν ένα είδος αναίμακτης αθλοπαιδιάς, με τον ταύρο. Ένα επικίνδυνο αγώνισμα, που απαιτούσε σωματική δύναμη, ψυχικό σθένος και ευλυγισία, δεξιότητες που διέθεταν οι Μινωίτισσες αθλήτριες, γυναίκες της ανώτερης κοινωνικής τάξης.
4. Ελαιογραφία: «Minoan Jazz Band»
Στο τελευταίο έργο του Σπανάκη που επιλέχθηκε για σχολιασμό, δεσπόζει μια γυναικεία μορφή, στο κέντρο της σύνθεσης, με τα χέρια της υψωμένα. Κρατάει μπαγκέτες και παίζει ντραμς. Η στάση της παραπέμπει στα ειδώλια της Μεγάλης Θεάς των Μινωιτών. Στη Μινωική Κρήτη είχε επικρατήσει η λατρεία μιας θηλυκής θεότητας. Ήταν η Θεά Μητέρα-Φύση, πηγής της ζωής. Στο μινωικό πάνθεο, οι θεές έπαιζαν σπουδαιότερο ρόλο από αυτό των ανδρών.
Την εικόνα της Μεγάλης Θεάς προσφέρουν οι Μινωικές αναπαραστάσεις (νωπογραφίες) όπου οι ιέρειες είναι αριθμητικά περισσότερες και σημειολογικά ανώτερες των ιερέων. Αλλά και ειδώλια από φαγεντιανή (κεραμική ύλη) όπου η Θεά κρατάει φίδια στα ανυψωμένα χέρια της. Έξοχα δείγματα της μινωικής μικροπλαστικής αποτελούν δύο περίφημα αγαλματίδια που απεικονίζουν τη μινωική θεά των όφεων, ίσως τη θεά μητέρα και τη θεά κόρη.
Να επισημάνουμε ότι στη Μινωική τέχνη, οι θεότητες εικονίζονται με τις μορφές Μινωιτισσών, ίσως της βασίλισσας, ή μελών της οικογένειας του Μίνωα ή του Ιερατείου[7]. Στα ευρήματα αυτά, η Μινωίτισσα γυναίκα συνδέεται με τη θεότητα και την ενσαρκώνει.
Η στάση της γυναικείας μορφής, στο έργο του Σπανάκη, ήταν στη Μινωική θρησκεία μια στάση δέησης ή επίκλησης της θεότητας. Για παράδειγμα, αναφέρουμε τα πήλινα ειδώλια που παριστάνουν ιέρειες ή τη Μινωική θεότητα και βρέθηκαν στο Γάζι Ηρακλείου. Οι γυναικείες μορφές φορούν κέρατα Ταύρου στο κεφάλι τους, γεγονός που φανερώνει την ιερότητα του ρόλου τους.
Στο έργο του Σπανάκη, δεξιά της σύνθεσης, εμφανίζεται μια γυναικεία μορφή να φοράει κάλυμμα κεφαλής διακοσμημένο με φτερά παγωνιού, ως αναφορά στον “Πρίγκιπα με τα Κρίνα”, μία από τις πλέον γνωστές μινωικές τοιχογραφίες που βρέθηκαν στην Κνωσό. Στη Μινωική εποχή, το ιερατείο το αποτελούσαν κυρίως γυναίκες, αλλά υπήρχαν και άνδρες ιερείς. Ο πρίγκιπας με τα κρίνα θα μπορούσε να ήταν κάποιος ιερέας. Σε κάθε περίπτωση, η παρουσία και δράση γυναικών και ανδρών σε θρησκευτικές τελετές εμπεριέχει τη σημαντική πληροφορία περί ισότητας των δυο φύλων.
Συμπερασματικά, το πνεύμα της Μινωικής θρησκείας και η μακρά περίοδος ειρήνης επεξηγούν την προνομιακή θέση της γυναίκας στη Μινωική Κρήτη. Σύμφωνα με τον Pierre Lévéque, στο σύγγραμμα του L’aventure grecque, η Μινωική θρησκεία «ήταν μια θρησκεία αισιόδοξη, που προέτρεπε να επικοινωνήσει ο πιστός με τις εσωτερικές δυνάμεις της ζωής και του προσέφερε ελπίδες ευτυχίας».
Το ζωγραφικό έργο του Σπανάκη, ιδιαιτέρως αυτή η σειρά, αποτελεί μία ωδή στη γυναίκα, τόσο στη γοητευτική της παρουσία όσο και στον δυναμικό της ρόλο σε όλους τις τομείς της ζωής και του δημόσιου βίου.
Σήμερα, από το Πολύκεντρο Βουλολιών του Δήμου Πλατανιά, μέσα από την ανάδειξη των Γαλάζιων κυριών του Κώστα Σπανάκη ως συμβόλων αναφοράς στον αρχαιότερο ευρωπαϊκό πολιτισμό που τίμησε τη γυναίκα, επιχειρούμε να στείλουμε ένα μήνυμα, μέσω της τέχνης, για την ισότητα, τον σεβασμό, την αλληλεγγύη, την αρμονική συνύπαρξη και την αντιμετώπισή των δύο φύλων με όρους ίσης αξίας.
________________________________________
[1] Hirschfeld, E. «Η χάρη στο Αιγαίο: η τέχνη των Μινωιτών (2013). Στο Minoan Cretan thalassocracy. In: Periplus (A. Muge and M. Loucanicas, eds.), https://peripluscd.wordpress.com/tag/minoan-art/ Ε. Hirschfeld: «Αυτός ο πολιτισμός (δηλαδή ο Μινωικός) αποτελεί ένα εκπληκτικό παράδοξο. Μια μεγάλη δύναμη χωρίς στρατιωτική αριστοκρατία, ένα ανάκτορο όπου ο βασιλιάς δεν δοξαζόταν, μια θρησκεία χωρίς μεγαλείο και ένα μέρος όπου οι γυναίκες ήταν ίσες με τους άνδρες».
[2] βλ. Στεφανή, Λιάνα, «Η Γυναικεία Ενδυµασία στην Ανακτορική Κρήτη», Αρχαιολογία & Τέχνες, ΑΤ, 82(2002), σ. 19–29. σ. 27. «Οι γυναίκες που λάµβαναν µέρος στις λατρευτικές αυτές τελετές ανήκαν στις ανώτερες κοινωνικοοικονοµικές οµάδες των ανακτόρων, ενώ οι γυναίκες που απλά παρακολουθούσαν τις τελετές ανήκαν στο ευρύτερο κοινωνικό υπόστρωµα».
[3]Budin, S. L. and Turfa, J. M. (2016). Women in Antiquity: Real Women across the Ancient World. Routledge, Taylor&Francise-Books.
[4]Hawkes, Jacquetta. Dawn of the Gods. Chatto & Windus, 1968, page 76. Βλ. Jacquetta Hawkes – Research Into Minoan Civilization, “Hawkes stated that “the absence of these manifestations of the all-powerful male ruler that are so widespread at this time and in this stage of cultural development as to be almost universal, is one of the reasons for supposing that the occupants of Minoan thrones may have been queens”. Βλ. Max Dashu In Dawn of the Gods, London: Arcadia Press, 1968,
http://www.sourcememory.net/readings/jhawkes.html
[5] Hirschfeld, E. «Η χάρη στο Αιγαίο: η τέχνη των Μινωιτών (2013). Στο Minoan Cretan thalassocracy. In: Periplus (A. Muge and M. Loucanicas, eds.), https://peripluscd.wordpress.com/tag/minoan-art/
[6] R. F. Willetts, The Civilization of Ancient Crete, PHOENIX PRESS, 2005. “The apparent modesty of the Minoan aristocracy can be explained by a difference in religious emphasis: the Minoans did not seek to associate the king with the immortal gods, like the Egyptians or Mesopotamians, but worshiped a particular vision of nature. From this standpoint, images glorifying the king were unnecessary.”
[7] “Να σηµειωθεί ότι το µινωικό ιερατείο ήταν ισόβιο, έχοντας πολύ σηµαντική θέση και δύναµη µέσα στη µινωική κοινωνία. Εκτός από την ευθύνη για τη διεξαγωγή των τελετουργιών, φρόντιζε επίσης για νευραλγικούς τοµείς της κοινωνίας, τη διοίκηση και την οικονοµία”. Βλ. Πλάτων, Νικόλαος, Κρητοµυκηναϊκή Θρησκεία, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Α. Π. Θ, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 129–130.